Verroeste rollen prikkeldraad, een groen maanlandschap en tienduizenden botten. Klinkt misschien onsamenhangend. Niets is minder waar. Alle drie tref je ze aan in de omgeving van Verdun, gelegen in de Lorraine, in het noordoosten van Frankrijk.
De wereld staat in de brand
Meer dan honderd jaar geleden is het alweer. Het begin van Eerste Wereldoorlog. De grootmachten het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Rusland streden tegen Duitsland, Oostenrijk- Hongarije en Italië. De moord op Franz Ferdinand, de troonopvolger van het Oostenrijk-Hongaarse rijk, deed de bom barsten en leidde in 1914 de Eerste Wereldoorlog in. De Duitsers passeerden de Franse grens en trokken richting Verdun, dat strategisch aan de Maas lag en een belangrijke rol in de verdediging van het achterland speelde. Op 21 februari 1916 begonnen ze met hun offensief, dat 300 dagen duurde. De slag bij Verdun staat bekend als de meest weerzinwekkende, langdurige en vernietigende strijd die op een tiental vierkante kilometers plaatsvond. Meer dan 700.000 soldaten vonden de dood. Hele dorpen werden van de kaart geveegd.
“Verdun moet je begrijpen, aanschouwen en herdenken.”
Verdun begrijpen
Kilometers lange galerijen, metersdiep onder de grond en achter een zware toegangsdeur verstopt. De Franse militaire uitvalsbasis bevond zich in de citadel van Verdun. In de donkere, koude gangen aten, sliepen en verveelden de soldaten zich als ze niet op het strijdtoneel hoefden te verschijnen. Begin je reis terug in de tijd in de citadel dat thans als museum dienst doet om zelf een beeld te krijgen van het leven van een Franse soldaat in oorlogstijd. Op een soort van treintje word je door de citadel geleid, waar met behulp van hologrammen de ervaring levensecht is.
Voordat je het slagveld betreedt kun je het beste het Ossuarium de Douaumont en museum Mémorial de Verdun bezoeken. Twee jaar na het einde van de oorlog is het indrukwekkende Ossuarium gebouwd in de vorm van een zwaard dat met het lemmet in de aarde is gestoken. Het symbool van vrede, ‘Paix’ in het Frans. Boven de brede toegangsdeuren is dit woord met grote smeedijzeren letters aangebracht. In het gebouw vind je botten en schedels van 130.000 gestorven, maar niet identificeerbare soldaten. Hun restanten waren zodanig summier dat geen naam was vast te stellen. Aan de achterzijde zijn door een aantal vierkante raampjes de beenderen van deze onbekende soldaten zichtbaar. De toren, die de greep van het zwaard symboliseert, biedt een bijzonder uitzicht over de militaire begraafplaats aan de voorzijde waar de witte kruizen in kaarsrechte lijnen staan opgesteld, gescheiden door de Franse driekleur.
Na een jarenlange renovatie is het museum Mémorial de Verdun in 2016 heropend. Dit interactieve museum heeft een grote collectie van diverse voorwerpen en geeft een aangrijpende reconstructie van alle gebeurtenissen aan de hand van meerdere thema’s. Ook is visueel goed in kaart gebracht waar de gevechtslinies zich bevonden.
Verdun aanschouwen
Het landschap is nog steeds getekend door de strijd. Gaten met een doorsnee van enkele meters door de vele granaatinslagen. Niet alle littekens zijn zichtbaar. De grond is sterk vervuild door alle zware metalen die bij het ontploffen van de granaten zijn vrijgekomen. Naaldbomen vinden er nog wortel, voor de rest biedt de grond weinig leven. Daarnaast zijn naar schatting tenminste een derde van alle projectielen destijds niet ontploft waardoor sommige gebieden een waar mijnenveld vormen. Deze gebieden staan bekend als ‘zone rouge’, waarop menselijk leven onmogelijk wordt geacht. Rondslenteren in deze bossen is niet verstandig. Jaarlijks vallen er nog steeds slachtoffers doordat gevonden granaten ontploffen.
Negen dorpen die zich in gevechtslinie bevonden zijn totaal verwoest. Bijvoorbeeld het vredige dorpje Fleury, dat een weids uitzicht op Verdun en omgeving bood. Vierhonderd inwoners, twee straten, een kerk en een schooltje. Het dorp is letterlijk met de grond gelijk gemaakt door de Duitsers. De Fransen waren vanuit strategische overwegingen niet bereid om Fleury op te geven. Daar waar de hoofdstraat zich ooit bevond is een pad van betonplaten aangelegd met aan weerszijden monumenten en aanduidingen van de gebouwen die er vroeger stonden. Een dorp is een dorp in Frankrijk als het een burgemeester heeft. Ter nagedachtenis en ter ere en van de gevallen en niet herbouwde dorpen is een burgemeester aangesteld zodat ze formeel nog bestaan.
In een straal rondom Verdun bevinden zich meerdere forten die onderdeel van de verdedigingslinie uitmaakten. Fort de Douaumont is geen fraai bouwwerk met vier torentjes en een ophaalbrug, maar een betonachtig rotsblok met prikkeldraad te midden van een groen maanlandschap. Al vroeg in de slag om Verdun veroverden de Duitsers dit fort. Door de vele mortierinslagen is het fort nu zo lek als een mandje. Een rondgang door het fort geeft je een goed beeld van hoe het leven hier geweest moet zijn. In de slaapzalen staan de originele bedden met houten planken nog opgesteld. Draaibare koepels voor kanonnen en mitrailleurs bevinden zich op het dak van het fort, dat op een onneembare vesting lijkt.
Een groot deel van de strijd speelde zich af in de beruchte loopgraven. Vanuit de ongeveer twee meter diepe gangen die in de verschroeide aarde waren gegraven bestookten de Fransen en Duitsers elkaar met geweervuur, granaten en mortieren. Het best bewaard zijn de loopgraven in de bossen nabij Saint-Mihiel op ongeveer 20 kilometer ten zuiden van Verdun. Nog geen 60 meter zit er tussen de eerste gevechtslinies van beide kampen. Stukken verroest prikkeldraad zitten nog om boomstammen gespannen. Al staande op één van de gevechtsposities en turende naar de overzijde krijg je een beetje gevoel bij de keiharde en levensgevaarlijke strijd die hier moet zijn geleverd. Vermoed wordt dat vele overblijfselen van de gevechten zich nog metersdiep onder de aarde bevinden.
Verdun herdenken
Voor de Fransen heeft de slag bij Verdun een grote betekenis gehad. Dit komt enerzijds doordat 85% van de Franse soldaten in Verdun heeft gevochten. Heel veel families hebben een gezinslid verloren. Anderzijds is het een rechtstreeks gevecht tussen Frankrijk en Duitsland geweest waarbij is overwonnen zonder hulp van buitenaf. Militaire begraafplaatsen die zijn te herkennen aan de graven met een wit kruis vind je verspreid over de regio. Aan de overzijde van het Ossuarium de Douaumont bevinden zich bijvoorbeeld 15.000 graven met uitsluitend wit gekleurde kruizen. De Franse driekleur wappert trots op begraafplaats. Zwarte kruisen zijn voorbehouden aan begraven Duitse soldaten, die sterk in de minderheid zijn.
Vanaf 1918, meer dan een jaar na de slag bij Verdun, begon ook Amerika zich actief in het Europese conflict te mengen. Meerdere troepen werden naar Europa gestuurd om de Fransen te ondersteunen in de strijd tegen de Duitsers. Op de heuvel van Montsec, één van de hoogste heuvels van de streek vanwaar je een panoramisch uitzicht op de omgeving hebt, is het uit een cirkelvormige zuilenrij bestaande monument La butte de Montsec opgericht, ter nagedachtenis aan de gevallen Amerikaanse soldaten. Je wordt er stil van als je op deze plek het weidse landschap in je opneemt.
