Reizen is mooi. Dat is dan ook de reden wat we bij Expedition Anywhere met zoveel plezier en passie schrijven over reizen. Door te reizen kun je je blik verbreden. Je komt in contact met andere mensen en andere culturen. Ook leer je veel over de vele verschillen (en nog meer over de overeenkomsten) tussen culturen. Je verlegt letterlijk je grenzen door te reizen. Maar kan je daarin ook te ver gaan? Hoe bewaak je als reiziger de soms vage grens tussen toerisme en opportunisme?
Met Expedition Anywhere nemen we ons motto zeer serieus. Wij willen overal geweest zijn. Ook in landen die wat minder voor de hand liggen. Alleen met het reizen naar lastige landjes, kom je wel voor andere dilemma’s te staan dan wanneer je een weekendje Maastricht boekt. Er zijn bijvoorbeeld vele vraagtekens te zetten bij reizen naar landen waar het met de mensenrechten niet zo nauw wordt genomen. Kijk alleen al naar de uitgebreide discussie rondom het WK voetbal in Qatar. Is het wel wenselijk dat je als toerist naar een dergelijke regio afreist, of is dat ethisch eigenlijk niet te verantwoorden?
Op vakantie naar Syrië
Zeer recent, in oktober 2022, bezocht ik Syrië. Als toerist. Op vakantie. De reacties van mijn omgeving waren precies zoals je je zou voorstellen. “Syrië? Kan dat dan? Is dat niet gevaarlijk? Wat moet je in Syrië? En wat is er eigenlijk mis met Zuid-Frankrijk?”
Vooropgesteld, er is zeker niks mis met Zuid-Frankrijk. Het tegenovergestelde zelfs, het is er prachtig. Bovendien spreek ik beter Frans dan Arabisch en is het een stuk dichterbij. Het zou dus ook zeker veel makkelijker zijn geweest om richting het zuiden te rijden. Toch koos ik voor een vakantie in Syrië. Want ja, dat kan sinds korte tijd weer gewoon. En eerlijk gezegd? Het was een fantastische reis. Precies wat je van een vakantie hoopt en verwacht. Het was prachtig weer, de bevolking was vriendelijk, het eten was heerlijk en de hotels voldeden ruimschoots aan de verwachtingen. Bovendien kon ik mij uitgebreid laven aan de rijke historie en cultuur die dit land rijk is. Wat kan je van een vakantie nog meer wensen?
Een schoon geweten wellicht. Want ondanks de vlekkeloos verlopen trip, is er toch altijd een andere kant aan zo’n reis. De kant waarin je je afvraagt of het eigenlijk wel kan. Of het ethisch wel verantwoord is. De kant waarin de grens tussen toerisme en ramptoerisme vaag is geworden en waar je je misschien wel op het vlak van thana tourism begeeft.
Is het moreel verantwoord om naar Syrië te reizen?
De huidige situatie in Syrië
Of het moreel verantwoordelijk is, is een vraag die je jezelf kunt stellen voor je afreist naar Syrië. En als je het zelf niet doet, is de kans groot dat anderen het wel voor je doen. Er zijn voldoende mensen die het moreel verwerpelijk vinden om een land als Syrië op dit moment te bezoeken. Want wat heb je daar als westerse toerist nou eigenlijk te zoeken? Waarom zou je naar een land op reis gaan, waar de Nederlandse regering juist met veel moeite IS aanhangers uit terughaalt? Wat móet je er in vredesnaam?
Een reis naar Syrië gaat onlosmakelijk gepaard met veel ellende die je zult tegenkomen. Het is een van de zwaarst gesanctioneerde landen wereldwijd, een Syrisch paspoort is nagenoeg waardeloos, het land gaat gebukt onder een enorme economische crisis en de oorlog woedt dan misschien minder hevig dan voorheen, maar nog lang niet alle delen van het land zijn veilig of vrij toegankelijk. De schade die in de loop van de 11 jaar durende oorlog is aangericht, kan maar met moeite hersteld worden. Er is gewoonweg geen geld om de steden te herbouwen.
Het morele dilemma van een reis naar Syrië
Deze combinatie van factoren maakt – zeer simplistisch en platgeslagen – dat grote delen van de (jonge) bevolking vlucht van deze ellende. Bovendien is de status quo nu zodanig dat in die gebieden waar niet echt meer gevochten wordt, de oude politieke structuren zijn hersteld. Degenen die eerder gevlucht zijn voor het dictatoriale regime, kunnen dus ook niet terugkeren naar hun geboorteland. Zelfs niet als ze dat wel zouden willen.
Aan de andere kant was Syrië voor de oorlog uitbrak één van de grootste toeristische trekpleisters van het Midden-Oosten. De rijke, culturele historie maakte het tot een aantrekkelijk vakantieland en een groot deel van de bevolking was dus ook werkzaam in het toerisme. De langzame terugkeer van reizigers brengt dus ook weer de broodnodige geldstroom met zich mee. Maar dat maakt het op zichzelf nog niet een ethisch verantwoordelijke reis.
De donkere kant van toerisme
Wat is Dark Tourism?
De vraag of het moreel verantwoord is om te reizen naar Syrië is niet zo makkelijk te beantwoorden. Bovendien is het antwoord zeer persoonlijk. Het hangt ook dicht tegen het concept thana tourism aan, oftewel: dark tourism. Een begrip waar we al eerder over schreven in relatie tot een bezoek aan Tsjernobyl in Oekraïne. Dark tourism is een containerbegrip voor toerisme naar bestemmingen met een donker randje. Daaronder vallen bezoeken aan begraafplaatsen, maar bijvoorbeeld ook bezoeken aan locaties waar veel mensen het leven hebben gelaten, zoals een oud slagveld of een concentratiekamp uit WO2, een ramplocatie als Ground Zero of locaties met een negatieve connotatie zoals Robben Island. Ook armoedetoerisme, ookwel sloppenwijktoerisme genoemd, kan tot dark tourism gerekend worden.
Het lastige met dark tourism is dat het al snel een negatieve bijklank heeft. Geld verdienen met de rampspoed van anderen is immoreel en opportunistisch. Een locatie bezoeken waar rampspoed heeft plaatsgevonden, heeft iets voyeuristisch. De connotatie met het begrip ‘ramptoerisme’ is dan ook snel gemaakt. Toch zitten daar wel subtiele verschillen tussen.
Het verschil tussen ramptoerisme en opportunisme
Zo is de negatieve associatie met toerisme naar dergelijke plekken vaak sterk afhankelijk van het tijdscomponent, de tijdsgeest en de historische betekenis. Een bezoek aan een rampplek als Tsjernobyl werd voor het uitbreken van de oorlog in Oekraïne wellicht als iets opportunistisch gezien. Het kon, dus het werd gedaan, ongeacht eventuele principiële bezwaren. Een bezoek aan Pompei is evenwel geheel geaccepteerd, terwijl beide plekken als (historische) ramplocatie gekwalificeerd kunnen worden. Daarentegen zou een bezoek aan Kiev, waar de ramp zich nog aan het voltrekken is, op dit moment een vrij heldere vorm van ramptoerisme zijn.
Wat betreft de tijdsgeest, men zal ook minder snel een wenkbrauw optrekken bij een bezoek aan het Colosseum in Rome dan bij een bezoek aan het ‘chopchop-plein’ in Riyadh, terwijl op beide locaties gruwelijkheden hebben plaatsgevonden. Oftewel, het tijdsaspect en de tijd die verstreken is sinds een locatie een donkere rand heeft gekregen, speelt een belangrijke rol in de waardering die wordt gegeven aan een bezoek en of het een predicaat van ramptoerisme, opportunisme of toerisme krijgt.
En laat net de tijdigheid natuurlijk extreem actueel zijn in Syrië, aangezien de oorlog officieel nog niet voorbij is en plaatsen als Aleppo en Homs voornamelijk bekend zijn van de verslaggeving over de zware gevechten die er de afgelopen jaren hebben plaatsgevonden.
Laveren tussen opportunisme en bewustwording
Waak voor drogredenen
Zoals in veel gevallen, is de wijze waarop iemand omgaat met de context en lading die een bestemming met zich meebrengt van belang voor de manier waarop we ernaar kijken. De kritiek op bezoeken aan lastige landjes of locaties van rampspoed is zeer begrijpelijk. Het uitbuiten van andermans ellende en het verdienen aan een ramp is immoreel en voedt een ongezonde vorm van toerisme. Bovendien gaat het vaak gepaard met een vorm van goedpraten die veelal uit drogredenen bestaat, waardoor het hypocrisie-verwijt al snel (terecht) op de loer ligt. Want wie heeft er nou voordeel van, behalve jijzelf en degene die eraan verdient?
Hoe lokaal je je reis naar een dergelijke bestemming ook boekt en hoeveel je ook investeert in de lokale economie (naast het feit dat er een hele aparte, ethische discussie gehouden kan worden over regionale economische afhankelijkheid van toerisme), het is moeilijk te voorkomen dat er ook geld terecht komt bij partijen die misschien niet het beste met de bevolking voor hebben. Kosten voor een visum voor Syrië komen gewoonweg terecht bij het dictatoriale regime, ongeacht of je dat wil of niet. Er toch naar afreizen kan derhalve als opportunistisch gekwalificeerd worden.
Zorg voor bewustwording
Aan de andere kant kan een zorgvuldige vorm van toerisme ook veel brengen in de vorm van kennis en bewustwording en kan het bovendien bijdragen aan het vervullen van een zogenaamde herinneringsplicht opdat de geschiedenis niet vergeten wordt.
Bovendien brengt het de mogelijkheid om de achtergronden beter te leren kennen, iets wat niet per definitie direct of gemakkelijk zichtbaar is in het dagelijkse nieuws over dergelijke bestemmingen. Want alle clichés zijn zo verschrikkelijk waar. Als je reist door Syrië leer je veel. Over het land en de (recente) geschiedenis. Over de moeilijkheden, de uitzichtloosheid en de impact dit alles op het dagelijks leven. Maar ook over de veerkracht van mensen, en over je eigen relativeringsvermogen. Want ook in Syrië pakken mensen nu de ergste gevechten voorbij zijn hun leven weer op.
Wandelend door Damascus zie je het dagelijks leven, waar de impact van de economische crisis niet te missen is, maar de terrassen en clubs ook vol zitten. In het zwaar gehavende Aleppo wat we vooral kennen van de verschrikkelijke berichtgeving tijdens de oorlog, kun je vanaf een heerlijk schaduwterras de opbouwende werkzaamheden nauw gadeslaan. Oftewel, het leven gaat door. Ook in Syrië. En dat is vaak de ‘saaie’ kant van het nieuws die we niet meer voorbij zien komen nadat de ramp zich voltrokken heeft.
Waarom naar Syrië reizen?
Uiteindelijk is de vraag of het verantwoord is om naar Syrië te reizen en eerlijk gezegd denk ik dat hier geen eenduidig antwoord op te geven is. Reizen naar een land dat officieel nog in oorlog is, waar een dictatoriaal regime aan de macht is en waar een stevige economische crisis gaande is, brengt nou eenmaal andere belangen met zich mee. En daar hoort bij dat je je bewust bent van de rol die jij daar als reiziger in speelt. En dus ook van de lelijke kanten daarvan, bijvoorbeeld dat je sowieso ook bijdraagt aan financiering van een regime waar je niet achter staat, of dat het lastig kan zijn om uit een eenzijdige informatiebubbel te komen waar je als toerist in terecht komt.
Drogredenen dat we op lokaal niveau geld in het laatje brengen, of dat we ook massaal naar andere landen reizen die qua regime of mensenrechten óók discutabel zijn gaan per definitie niet op, want dat doet niks af aan het feit dat dat in dit geval ook aan de hand is.
De reiziger naar Lastige Landjes moet bovenal erkennen dat die dit voor zichzelf doet. Je doet het niet om anderen te helpen, je doet het niet omdat je goed wil doen. Bovenal doe je het omdat je het zelf wil. Je hebt een hang naar avontuur, een onbedwingbare nieuwsgierigheid, een interesse in de geschiedenis of de cultuur. Dat zijn allemaal valide redenen, zolang je erkent dat dat de reden is. Dat je vervolgens lokaal ook iets kunt bijdragen is een mooie bijvangst, maar gebruik het niet als excuus.
De do’s en don’t van reizen naar Syrië
First things first. Ja, je kan tegenwoordig dus gewoon op vakantie naar Syrië. Het land was enkele jaren voor Covid-19 weer voorzichtig open gegaan voor toeristen, maar sloot tijdens de pandemie net als vele andere landen de grenzen. Sinds oktober 2021 is Syrië weer heropend. Wel zijn er een aantal zaken waar je rekening mee moet houden voor je die kant op gaat.
Zo is het reisadvies van de Nederlandse overheid voor het hele land rood. Dat heeft gevolgen voor de geldigheid van je reisverzekering en de mate van ondersteuning die Nederland kan bieden in geval van problemen. Ook is het niet mogelijk om zelfstandig door het land te reizen, je zal dus met een gids op pad moeten gaan. Ik bezocht Syrië met het Nederlandse CultureRoad Travel. Doordat je met een gids reist zal je altijd alleen de gebieden bezoeken waar je mag komen, en waar de gids zich ook veilig voelt.
Overigens kun je in steden zoals Damascus prima zelf op pad. De stad is gewoon veilig, ook als solo reiziger. Wees je wel bewust van je positie als toerist. Met je Nederlandse of Belgische paspoort heb jij de ultieme luxe dat je naar Syrië kunt reizen. Andersom is dat absoluut niet mogelijk. Ook is er nou eenmaal een sterke, emotionele lading aan de situatie in het land. Je gaat onvermijdelijk kapotgeschoten steden zien, ontelbare UNHCR tentdoeken en veel armoede. Daar zal je gewoon respectvol mee om moeten gaan.
Dat houdt dit in dat, net als altijd eigenlijk, je ook qua fotografie mensen om toestemming moet vragen en niet zomaar overal foto’s van moet schieten. Sowieso is het niet toegestaan om op checkpoints te fotograferen, en die zal je veel tegenkomen. Maar bovenal, lees je in. Wees je bewust van het land, van de situatie en van de cultuur. Want Syrië is meer dan alleen de recente geschiedenis en ook (of juist) dat verdient je aandacht als toerist!