Search
Close this search box.

Tsjernobyl: nucleair niemandsland als kermisattractie

2 januari 2022

Zorgen om straling lijkt onze gids zich niet te maken. Geheel tegen het aan ons toegestuurde kledingadvies in, struint Lisa in haar t-shirt en gympjes door het hoge gras. De schel piepende geigerteller zou vele alarmbellen moeten doen rinkelen, maar alsof er niks aan de hand is draait ze het ‘irritante geluid’ uit om zo rustig verder te kunnen spreken. Het is tekenend voor de dagelijkse gang van zaken in de verboden zone van Tsjernobyl.

We verzamelen om 8 uur ‘s ochtends op het station van Kiev. Zoals de laatste e-mail met de tekst ‘you guys are team A’ al deed vermoeden, is het rijk beschilderde busje dat zo lonkend prijkt op de website enkel bedoeld als herkenningspunt. Meerdere zwarte busjes staan te wachten op zo’n 40 toeristen die ChernobylWel.com vandaag zal gaan rondleiden door de beruchte exclusion zone bij de grens met Wit-Rusland.

Onze gids Lisa van ChernobylWelcome

Toegang tot de ‘exclusion zone’

Het is niet moeilijk om een dagtrip naar Tsjernobyl te boeken. Met drie keer klikken op Google heb je tientallen aanbieders, met over het algemeen prima websites in het Engels, verschillende betalingsmogelijkheden en vrijwel allemaal een gelijkend programma en eenzelfde prijs. Ook in Kiev zelf zijn er nog voldoende locaties te vinden die een last-minute nucleair uitstapje voor je kunnen regelen. Het weken van tevoren aanleveren van je gegevens aan de autoriteiten is dus geen harde eis – zoals bij veel zaken in Oekraïne blijkt er ook nu wel een manier te vinden om de regels een beetje op te rekken.

Vanaf Kiev is het een kleine twee uur rijden naar het eerste checkpoint. Terwijl de landschappen voorbij glijden laat Lisa ons een documentaire zien over de ramp bij Tsjernobyl. De historische beelden van de nasleep van deze ramp is allerminst vrolijkstemmende materie, maar zoals later die dag zou blijken, is het des te interessanter om beelden van de levendige stad Pripyat gezien te hebben van vóór die noodlottige dag in 1986.

Pripyat werd in één slag een beroemde stad door de ramp
Propaganda in Tsjernobyl

Gedurende de trip laat Lisa meermaals haar ongenoegen blijken over de Oekraïense regering, Poetin en alles wat met het donkere verleden van deze regio te maken heeft. Dat het voor haar dagelijkse werkzaamheden belastend is, wordt duidelijk wanneer we aankomen bij het eerste checkpoint. Hoewel we daar om tien uur staan en al weken geleden zijn aangemeld, mag het busje – net als de 20 andere busjes – pas om 11:15 het terrein op. De reden? “Our government, they’re all idiots”, antwoordt Lisa met een felle blik. Gelukkig zijn er, zoals een waar attractiepark betaamt, enkele etenstentjes en souvenirshops die het wachtleed enigszins kunnen verzachten.

Stipt op tijd mogen we dan toch na de laatste paspoortcontrole al wandelend de exclusion zone betreden. Vanaf hier verspreiden de busjes zich over het enorme terrein dat qua formaat even groot is als Luxemburg, om de invloed van 32 jaar nucleaire verlatenheid aan ons te showen.

De checkpoints beginnen al voor de ingang van Tsjernobyl

Restanten van de Koude Oorlog

Onze eerste grote stop is een immens bouwwerk van zo’n 150 meter hoog. Er wordt ons verteld dat het tot aan de kernramp, altijd een geheime locatie is gebleven waar de bewoners verderop niks van wisten. Hier werd in alle stilte gewerkt aan de ontwikkeling van een raketschild voor de Sovjet-Unie. Naast de indrukwekkende omvang van de constructie zelf, is de meest interessante plek de controlekamer. Hier spot je nog originele muurschilderingen en totaal in verval geraakte apparatuur, en voel je je even staan in de Sovjet-Unie gedurende het hoogtepunt van de Koude Oorlog.

Maar wat een top notch radarsysteem had moeten zijn – heimelijk verborgen in de Oekraïense bossen – is nu een uit staal verwezenlijkte catch-22 geworden. Het bouwwerk afbreken is niet toegestaan, aangezien het onbekend is welke radioactieve stoffen er vrijkomen wanneer dit zou gebeuren. Aan de andere kant heeft 32 jaar aan verwaarlozing de staat ervan geen goed gedaan en bestaat er angst voor mogelijk instortingsgevaar.

Het is een probleem waar het hele gebied mee kampt. Terwijl Tsjernobyl nu nog een interessant inkijkje in de Sovjettijd is, welke met het jaar rendabeler wordt vanwege de toenemende toeristenaantallen, zal het op de lange termijn nog meer kopzorgen veroorzaken dankzij de deplorabele staat waarin het merendeel van de gebouwen zich bevindt.

Het immense radarsysteem is niet te missen in Tsjernobyl
In de controlekamer van het radarsysteem is het verval duidelijk zichtbaar

Pripyat: stad van de ultieme ironie

“We moeten muisstil zijn”, zegt Lisa, “want als de politie ons hoort verlies ik mijn licentie”. Inmiddels zijn we in het beroemde Pripyat terecht gekomen, de modelstad waar de werknemers van de kerncentrale met hun gezinnen konden wonen. We staan op het punt om een 14-verdiepingen tellend gebouw binnen te gaan en vanwege de slechte staat van de gebouwen, is het betreden ervan eigenlijk ten strengste verboden. Uiteraard doen we het toch en het uitzicht vanaf het dak is magnifiek. Alleen maar groen omringt deze spookstad, op een kleine plek na waar de gloednieuwe sarcofaag om reactor 4 staat te schitteren in het zonnetje.

In werkelijkheid valt het wel mee met hoe stil we moeten zijn. Lisa lijkt deze truc vooral meermaals te gebruiken om een beetje tempo in de groep te krijgen. Iedereen die Tsjernobyl bezoekt, gaat de gebouwen in. Het is onmogelijk dat de Oekraïense politie zo naïef is om te denken dat al die tientallen busjes vol (westerse) toeristen die elke dag voor het hek staan te wachten, daadwerkelijk wetenschappers zijn. Want zo staan we aangemeld bij de autoriteiten door onze touroperator, als wetenschapper. Officieel zijn toeristen verboden in de exclusion zone. Net zoals dat gebouwen betreden ook verboden is. Maar als er daadwerkelijk aan handhaving zou worden gedaan, zou geen gids meer een licentie hebben en zou de Oekraïense politie beduidend ruimer in de slappe was zitten…

De stralingsmeter is niet te missen in Tsjernobyl

Het geëvacueerde Pripyat is voor de meeste toeristen het hoogtepunt van een bezoek aan Tsjernobyl. Deze arbeidersstad moest als voorbeeld dienen voor de moderne en vooruitstrevende Sovjet-Unie, waar het de bewoners aan niets ontbrak. Het is des te wranger dat de tijd juist hier lijkt te hebben stilgestaan.

Deze ironie komt het beste naar voren op het beroemde plein met het reuzenrad. Het is een van die plaatjes die tot de verbeelding spreekt. Een vrolijk item als een reuzenrad, midden in een van God verlaten rampgebied. Ironisch genoeg zijn de enigen die in deze attractie hebben gezeten, de latere nucleaire ramptoeristen van Tsjernobyl geweest. De kermis zou pas geopend worden enkele dagen nadat het noodlot toesloeg.

Het zwembad van Tsjernobyl is flink overwoekerd

Zo zijn er meer van die plekken in Pripyat waar een onaangenaam gevoel zich meester van je maakt. Van een onheilspellend, compleet overwoekerd zwembad tot een sinister ziekenhuis welke niet zou misstaan in een horrorserie uit de vorige eeuw. De realisatie dat voor de inwoners nog drie dagen na de kernramp het leven in de nu totaal afgebrokkelde stad gewoon doorging – zonder enig weten van de onzichtbare ramp die hen letterlijk boven het hoofd hing – is pijnlijk. Hoe meer je leest en weet over deze ramp en de gevolgen die nagenoeg onmeetbaar zijn, hoe neteliger het wordt om je geweten als ordinaire ramptoerist een beetje te sussen. Want waarom wilden wij eigenlijk per se deze plek bezoeken? Hoe kun je tegenover jezelf verantwoorden dat je meewerkt aan een systeem waarin andermans leed als kermisattractie aan je wordt verkocht?

Het verlaten ziekenhuis van Tsjernobyl heeft iets onheilspellends
In het ziekenhuis is de straling zeer hoog op sommige plekken

Van ramptoerisme naar donker toerisme

Dit verschijnsel staat bekend als ‘dark tourism’, voor het eerst omschreven door twee twee wetenschappers aan het begin van deze eeuw; de neiging om plekken te bezoeken die geassocieerd worden met dood, verderf en niet te bevatten gruwelijkheden. Bekende voorbeelden hiervan zijn bezoeken aan concentratiekampen, rampplekken als ground zero, het goelagtoerisme en natuurlijk een bezoek aan ‘s werelds meest beroemde kernreactor: Tsjernobyl.

Het bezoeken van naargeestige locaties is iets van alle tijden. Toch ziet socioloog Chris Rojek een trend de afgelopen tijd, waarin dergelijke bezoeken niet meer bijvangst van een bepaalde bestemming zijn, maar waarin deze ‘fatal attractions’ juist het centrale doel van de reis zijn geworden.De vraag waar die fascinatie voor ongeluk, dood en verderf toch vandaan komt is zelfs na 20 jaar wetenschappelijk onderzoek nog niet eenduidig beantwoord. Net als de vraag waar de dunne scheidslijn tussen dark tourism en ordinair ramptoerisme zich bevindt. Het wordt immers over het algemeen als immoreel gezien om te profiteren van andermans malaise.

Tours naar Tsjernobyl zijn zeer in trek
De gebouwen in Tsjernobyl zijn flink aan het vervallen

Volgens psycholoog en holocaust-onderwijzer Daniel Birtran verschilt overschrijding van deze ethische grens per persoon. “It is the attitude or intent of the visitor that ultimately determines dark tourism’s presence“, en als voorbeeld geeft hij het verschil tussen Auschwitz bezoeken op zich, en Auschwitz bezoeken terwijl je er selfies maakt. Dit sluit aan bij wat Dom Joly, auteur van het boek ‘the Dark Tourist’ omschrijft betreffende zijn motivatie voor zijn reizen naar obscure locaties. Volgens hem gaat het niet om het bezoeken aan moeilijke locaties en je vergapen aan de horror die zich daar heeft afgespeeld. Volgens Joly zit de fascinatie hem in de realisatie dat “human life always survived and often flourished under the most extreme of circumstances”.

Wat dark tourism dan ook precies moge zijn, Tsjernobyl hoort zeker in het rijtje van inktzwarte bestemmingen thuis. Het is een plek waar je iets kunt leren. Een bezoek zet je aan het denken over kernreactoren, politieke systemen en ongerepte natuur.

Dark Tourism in het donker

Aan de andere kant is het ook een plek waar velen naar toe gaan voor de dramatische beelden; een klaslokaal vol gasmaskers, de ironie van de kermis in Pripyat en (net als in dit artikel) foto’s van uit de pan slaande geigertellers. Enige vorm van sensatielust lijkt dus onontbeerlijk voor een bezoek aan deze onbehaaglijke bestemming. Daar spelen organisaties als ChernobylWel.com goed op in. Met het uitdelen van witte pakken en mondkapjes, het continue waarschuwen voor de politie en het zelfstandig verplaatsen van gele nucleaire waarschuwingsbordjes enkel voor de foto, verwordt een bezoek aan een serieus rampgebied vanzelf tot een grote poppenkast.

Bij vertrek moet je gecontroleerd worden op straling
De stralingsmeters in Tsjernobyl slaan soms flink uit

Een serieus circus

Toch is niet alles op deze trip een groot circus. De waarschuwingen en instructies vooraf logen er niet om. We mogen niks eten of drinken buiten het busje, nergens buiten gaan zitten, goed bedekkende kleding aan en deze het liefste weggooien bij terugkomst in Kiev. Dat de gids deze regels zelf aan haar laars lapt, lijkt bij de controleposten geen enkel punt te zijn. Meermaals op de trip moeten we door een scanner heen die de radioactiviteit op onze kleding meet; indien je de grens overschrijdt, moet het item achterblijven.

Onze groep blijkt helemaal schoon. De vraag wat er met je gebeurt als radioactief materiaal onverhoopt op je lichaam terecht komt, weigert Lisa alles behalve vaag te beantwoorden. “Then you stay”, grijnst ze, terwijl ze ons als gratis souvenir een T-shirt en een stapeltje ansichtkaarten die zo donker zijn, dat je ze je oma niet zou durven sturen, in de handen duwt. Is het toch weer een beetje kermis.

Reis met ons mee

Meer avonturen