Heb je interesse in geschiedenis? Dan kan ik een stedentrip Berlijn zeker aanraden. Zowel tijdens de Tweede Wereldoorlog als de Koude Oorlog was de Duitse hoofdstad namelijk toneel én hoofdrolspeler. Hoewel Berlijn een hippe stad is, struikel je hier over restanten uit het verleden. Van een geheime gevangenis tot een verlaten vliegveld en een schuilkelder uit WOII – Expedition Anywhere laat je zien wat je kan doen in Berlijn als je van geschiedenis houdt.
#1 Geschiedenis in Berlijn: bezoek een schuilkelder uit de Tweede Wereldoorlog
In Berlijn had ik een van mijn meest bijzondere rondleidingen ooit. De gidsen van Berliner Unterwelten nemen je namelijk mee naar een schuilkelder uit de Tweede Wereldoorlog. Deze ligt ‘gewoon’ in metrostation Gesundbrunnen. Duizenden forensen nemen hier dagelijks de metro, zonder te weten wat er in de loze ruimtes van het station verstopt zit.
Berlijn was een van de belangrijkste doelwitten voor de bombardementen van de geallieerden. De Duitse hoofdstad had zodoende veel schuilkelders. De gids neemt je mee in het labyrint van gangen en ruimtes, zoals de slaapvertrekken en toiletten. Hij schept een beeld van het ‘leven’ in de overbevolkte ruimtes en van de propagandamachine die op volle toeren draaide. De meeste bunkers waren namelijk helemaal niet bestand tegen een zwaar bombardement – maar dat wisten de mensen die hier schuilden niet. Het bezoek is enorm indrukwekkend. Vind je geschiedenis interessant maar wil je niet je hele stedentrip naar Berlijn hieraan wijden? Dan is dit mijn nummer één aanrader.
Praktisch:
- De ‘dark worlds tour’ kost € 13,00 per persoon en duurt 90 minuten
- Adres: Brunnenstraße 105 (metro: U8 Gesundbrunnen)
- Tip: draag warme kleding en dichte schoenen
#2 Stasigevangenis Höhenschonhausen
De DDR had talloze methoden om tegenstanders van het regime te onderdrukken. Een daarvan was de geheime Stasigevangenis Hohenschönhausen. Hoe gruwelijk deze gevangenis was, krijg je te horen tijdens een rondleiding. Je ziet de cellen, de luchtplaats en de kelder met de bijnaam ‘de onderzeeër’. Om bekentenissen af te dwingen, sloot de Stasi mensen op in extreem koude of warme cellen en ruimtes waar continu het licht brandde. Gevangenen werden constant geïsoleerd en moesten bizarre regels volgen.
Een bezoek maakt niet alleen duidelijk hoe verschrikkelijk, maar ook hoe onopvallend het DDR regime werkte. De verhoorkamers zien eruit als normale kantoorruimtes en het busje waarmee ‘verdachten’ op klaarlichte dag van straat werden geplukt, lijkt van buiten een bestelbusje. Je kon om de kleinste reden verdacht raken en opgesloten worden. De rondleiding is zowel in het Engels als Duits. Kies je voor een Duitse spreker, dan is de kans groot dat je wordt rondgeleid door iemand die hier zelf gevangen heeft gezeten. De verhalen zijn persoonlijk, verschrikkelijk en enorm indrukwekkend.
Praktisch:
- De rondleiding kost € 6,00 en duurt 90 minuten. Na de rondleiding kun je zelf de bijbehorende tentoonstelling bekijken. Je ziet dan ook de kantoorruimten van de gevangenisleiding.
- Adres: Genslerstraße 66. Je komt er met de tram: M6 Genslerstraße of M5 Freienwalder Straße.
#3 Vlooienmarkt in het Mauerpark: snuffelen in geschiedenis
Een moderne interpretatie van geschiedenis in Berlijn is de zondagse vlooienmarkt in het Mauerpark. Deze markt is een mix van vintage en nieuwe spullen en is erg leuk om te bezoeken. Behalve een rommelmarkt vind je hier ook kraampjes met originele items, zoals handtassen gemaakt van grammofoonplaten. Er hangt een fijne sfeer op de markt en er zijn foodtrucks. Hier vind je vast een origineel souvenir!
Ben je klaar met slenteren over de markt? Loop dan nog even naar de vlakbij gelegen Gedenkstätte Berliner Mauer. Hier wordt goed duidelijk dat de Berlijnse muur meer was dan alleen één muur. Het gedeelte rond de muur is hier volledig intact gelaten, zoals het was tijdens de Koude Oorlog. Daardoor zie je niet alleen het stuk van de muur zelf, maar ook de zone vol dodelijke obstakels die eromheen was gebouwd. Het bezoekerscentrum vertelt over de geschiedenis van deze bezienswaardigheid in Berlijn, zoals de vele vluchtpogingen die zijn gedaan.
Praktisch:
- De markt is elke zondag van 9:00 tot 18:00 uur
- Adres vlooienmarkt in het Mauerpark: Eberswalder Straße (metro U2 Eberswalder Straße of U8 Bernauer Straße)
- Adres Gedenkstätte Berliner Mauer: Bernauer Straße 11 (metro U8 Bernauer Straße)
- Beiden zijn gratis te bezoeken
#4 Ontdek de geschiedenis van Berlijn tijdens een stadswandeling
Als ik naar een nieuwe stad reis, vind ik het altijd leuk om een stadswandeling met gids te doen. Handig voor je oriëntatie, je weet zeker dat je leuke plekken ziet én je krijgt meteen veel informatie. Ik startte mijn stedentrip Berlijn dan ook met een rondleiding. In een paar uur zag ik bezienswaardigheden uit de Tweede Wereldoorlog, de Koude Oorlog en het moderne Duitsland, zoals:
- De Berlijnse Dom en het museumeiland
- Gendarmenmarkt (één van de mooiste en grootste pleinen van Berlijn)
- Bebelplatz (de plek van de boekverbranding door de nazi’s in 1933)
- Het vroegere naziministerie voor luchtvaart (om de hoek van Checkpoint Charlie uit tip #8 en Topographie des Terrors uit tip #9)
- Het Holocaust monument
- De Reichstag en Brandenburger Tor
- De plek waar ooit Hitlers geheime bunker was (tegenwoordig is dit alleen een bovengrondse parkeerplaats, zie ook tip #13)
#5 Dwaal door verlaten vliegveld Tempelhof
De grote vertrekhal is verlaten. De aankomst- en vertrekborden zijn leeg en de bagageband staat stil. Boven de incheckbalies hangen namen van luchtvaartmaatschappijen die ik niet ken. Het voelt alsof er elk moment passagiers kunnen aankomen en alles weer in beweging zal komen. De laatste vlucht op vliegveld Tempelhof landde echter al in 2008.
In Berlijn heb je de unieke mogelijkheid om een verlaten vliegveld te bezoeken. Dit vliegveld werd zowel in de Tweede Wereldoorlog, de Koude Oorlog als later gebruikt. Voor de nazi’s was Tempelhof een symbool van het Derde Rijk. Aan de structuur van het enorme complex is sinds die tijd niets veranderd. Tijdens de Koude Oorlog werd Tempelhof gebruikt voor de luchtbrug, om West-Berlijn te bevoorraden. Tijdens een rondleiding zie je de vertrekhal, de vliegtuighangars en neem je een kijkje op het dak. Ook zie je ruimtes die je niet zou verwachten op een vliegveld, zoals schuilkelders en een basketbalveld dat door de Amerikaanse soldaten werd gebruikt. Een bezoek aan Tempelhof geeft je daarmee een unieke terugblik in de geschiedenis van Berlijn.
Praktisch:
- De rondleiding kost € 16,50 per persoon en duurt 2 uur
- Adres: General Aviation Terminal, Tempelhofer Damm 1-7 (metro: U6 Platz der Luftbrücke)
#6 DDR Museum: tijdmachine naar Oost-Duitsland
Het DDR museum is een van de populairste musea in Berlijn. Met voorwerpen en een nagebouwde gezinswoning laat het museum het alledaagse leven in Oost-Duitsland zien. Thema’s die aan bod komen zijn bijvoorbeeld wat mensen in hun vrije tijd deden, de economie en de kwaliteit van levensmiddelen. Het museum heeft honderden voorwerpen, zoals camera’s, make-up en huishoudapparatuur. Alle producten werden in de DDR zelf gemaakt, waardoor de kwaliteit niet altijd even goed was.
Het DDR museum is erg interactief. Je mag lades opentrekken en in kasten kijken. Zo kun je in de nagebouwde keuken in de koelkast kijken, om te zien wat hier in de DDR allemaal in stond. Ook de badkamer, woonkamer, slaapkamer en hal zijn precies zo ingericht als in Oost-Duitsland. Omdat de informatie zo luchtig wordt gepresenteerd, vinden sommigen dat het museum het leven in de DDR teveel romantiseert. Ik vond deze luchtige presentatie persoonlijk juist wel prettig, als tegenhanger van de andere (soms redelijk heftige) geschiedenismonumenten die ik in Berlijn bezocht.
Praktisch:
- Entree kost € 9,80
- Adres: Karl-Liebkechtstraße 1. Je komt er via station Hackescher Markt (S-bahn, oftewel de stadstrein) of station Alexanderplatz (Stadstrein en metro).
#7 Concentratiekamp Sachsenhausen
Zo’n 35 kilometer buiten Berlijn ligt concentratiekamp Sachsenhausen. Hier word je geconfronteerd met de gruwelijkheden van de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog. Niet alles in het kamp is bewaard gebleven, maar wat er nog is laat je haren recht overeind staan. Zoals vernietigingsstation Z, dat was ingericht om systematisch mensen te vermoorden, het lab voor medische experiementen en de Arbeit Macht Frei poort. Ook was er een speciale renbaan met diverse soorten ondergrond. Gevangenen werden gedwongen om kilometers te rennen om de kwaliteit van de schoenen te testen die in het kamp werden gemaakt.
Bij de ingang van Sachsenhausen kun je een audiogids kopen. Ik ging echter met een gids vanuit Berlijn. Deze vertelde over de verschrikkelijke leefomstandigheden en terreur in het concentratiekamp. De gids brengt je bovendien op een logische manier langs alle plaatsen in het kamp. In plaats van dat er één museum is, zijn de tentoonstellingen namelijk verspreid over meerdere kleine gebouwen op het terrein. Houd er rekening mee dat een bezoek aan Sachsenhausen enorm veel indruk maakt.
Praktisch:
- Entree is gratis. Een audiogids kost € 3,00.
- Adres: Straße der Nationen 22, Oranienburg.
- Vanuit Berlijn neem je S-bahn (trein) S1 naar station Oranienburg. De rit vanaf station Friedrichstraße in Berlijn duurt 45 minuten. Vanaf station Oranienburg is het nog een halfuur lopen.
- Tijdens een bezoek aan Sachsenhausen ben je het grootste deel van de tijd in de openlucht. Houd hier rekening mee in je kledingkeuze.
- Ter plaatse is geen eten en drinken verkrijgbaar
- Op maandagen gesloten
#8 Checkpoint Charlie: de grensovergang uit de Koude Oorlog
Tijdens de Koude Oorlog was Berlijn in vier sectoren verdeeld: de Amerikaanse, Britse en Franse (West-Berlijn) en de Russische sector (Oost-Berlijn). Waarschijnlijk de bekendste controlepost uit deze periode is Checkpoint Charlie. Deze stond op de grensovergang tussen de Amerikaanse en Russische sector.
Hoewel Checkpoint Charlie één van de populairste bezienswaardigheden in Berlijn is, vind ik het meer een plek om te bezoeken ‘zodat je hem van je lijstje kan strepen’. In de replica van het voormalige wachtershuisje staan verklede soldaten waarmee je tegen betaling op de foto kunt. Ook zijn er ‘souvenirs uit de Koude Oorlog’ te koop. Checkpoint Charlie ligt wel erg centraal in Berlijn, dus het is makkelijk te combineren met andere tips uit dit artikel (zoals #8 en #12).
Praktisch:
- Adres: Friedrichstraße 43-45. Metro: Kochstraße
#9 Topographie des Terrors: spoedcursus geschiedenis in Berlijn
Of je nu veel of weinig over de Tweede Wereldoorlog weet, een bezoek aan Topographie des Terrors is een aanrader. Deze tentoonstelling is erg goed opgezet en compleet. Er zijn diverse onderwerpen, zoals hoe Hitler aan de macht kwam, de propagandamachine van het Derde rijk en de haat tegen verschillende bevolkingsgroepen. Ook de misdaden van de nazi’s worden niet geschuwd, met aandacht voor de concentratiekampen, de Gestapo en de SS.
Bijzonder detail: in de straat waar Topographie des Terrors zit, zaten vroeger de hoofdkantoren van de Gestapo, SS en de Sicherheitsdienst. Behalve de tentoonstelling kun je ook de restanten van de kelders van het Gestapokantoor bekijken. Verder staat er nog een klein stuk van de Berlijnse muur.
Praktisch:
- Gratis entree
- Adres: Niederkirchnerstraße 8 (station Potsdamer Platz of Kochstraße met de metro of station Potsdamer Platz met de S-bahn)
#10 East Side Gallery: street art op de Berlijnse muur
Met zijn lengte van 1,3 kilometer is de East Side Gallery het langste overgebleven stuk van de Berlijnse muur. Een paar maanden na de val van de gehate muur werden meer dan honderd kunstenaars vanuit de hele wereld uitgenodigd. Zij maakten muurschilderingen over angst en onderdrukking, maar ook over vrijheid en hoop. Tijdens een wandeling langs de East Side Gallery zie je schilderingen van futuristische gasmaskers en angstige gezichten, maar ook van de wereldbol en vredesduiven. Af en toe herinneren kleine teksten en gedichtjes je eraan dat jij hier in vrijheid rondloopt. Een wandeling langs de East Side Gallery is daarmee niet alleen een wandeling langs veel mooie street art, maar laat je ook nadenken over de geschiedenis van Berlijn.
Praktisch:
- Adres: Mühlenstraße. Het stuk muur met de street art erop ligt langs de rivier de Spree, tussen Oberbaumbrücke en Ostbahnhof.
- Je komt er via station Warschauer Straße. Dit is zowel een metro- als treinstation.
#11 Stolpersteine: kleine stukjes geschiedenis in Berlijn
Dat monumenten niet altijd groot hoeven te zijn om ons te herinneren aan de geschiedenis, bewijzen de Stolpersteine in Berlijn. Tijdens mijn reis zag ik regelmatig kleine, met goud vergulde steentjes in de straten. Deze hebben een inscriptie met daarop de naam van een persoon, een geboortejaar en de naam van een concentratiekamp.
Een zoektocht op internet vertelde mij dat dit Stolpersteine zijn, letterlijk vertaald ‘struikelsteentjes’. Berlijn heeft duizenden van dit soort herdenkingsstenen. De stenen markeren de plaats waar iemand heeft gewoond, die later door de nazi’s is gedeporteerd en vermoord. Omdat het vaak om gezinnen ging, vind je regelmatig meerdere kleine steentjes bij elkaar. Kom je tijdens je stedentrip Berlijn zo’n gouden steentje tegen en wil je hier meer over weten? Dan kun je de steen opzoeken op de website van het Stolpersteine project. Op deze website heeft elke steen een verhaal – heel indrukwekkend om te lezen.
#12 Leer meer over Joodse geschiedenis en cultuur in het Joods museum
Verhalen over de Tweede Wereldoorlog gaan vaak over de vervolging van de Joden. Maar hoeveel weet je eigenlijk over de Joodse cultuur en geschiedenis, buiten de gruwelijkheden uit WOII? Dit kun je achterhalen met een bezoek aan het Joods Museum in Berlijn.
Het museum behandelt de Holocaust wel, maar slechts in een klein deel van de tentoonstelling. Men wil namelijk juist laten zien dat de geschiedenis van het Jodendom méér is dan WOII. Daarom behandelt de tentoonstelling de geschiedenis van de Joden al vanaf de Middeleeuwen. Je leert meer over de gebruiken in het Jodendom, maar het gaat dieper dan wat koosjer eten is of waarom Joden een keppeltje dragen. De tentoonstelling doet je beseffen dat antisemitisme door alle eeuwen heen heeft plaatsgevonden. Zo kregen de Joden vaak de schuld van moorden en ziektes, zoals de Pest in de Middeleeuwen.
Praktisch:
- Entree € 8,00 en audiogids € 3,00. Voor de audiogids wordt als borg een pasje met daarop een foto van jezelf (bijvoorbeeld je rijbewijs) gevraagd
- Adres: Lindenstraße 9-14 (Metro: U6 Kochstraße)
#13 Bekijk geschiedenisfilms die zich in Berlijn afspelen
Als ik een nieuwe bestemming bezoek, vind ik het leuk om mijzelf vooraf te verdiepen door boeken te lezen en films te kijken. Bij mijn stedentrip naar Berlijn, die volledig in het teken stond van geschiedenis, besloot ik het echter anders aan te pakken. In mijn koffer nam ik twee films mee om tijdens de reis te kijken: Der Untergang en Das Leben der Anderen.
Der Untergang gaat over de laatste dagen van Hitler aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Een groot deel van de film speelt zich af in zijn geheime bunker. Je kunt de plek waar de bunker heeft gestaan – middenin Berlijn – bezoeken. Behalve een heel klein informatiebordje, is hier echter niet meer te zien. Het is ‘gewoon’ een openbare parkeerplaats. Dit is bewust gedaan, om te voorkomen dat het een bedevaartplaats zou worden voor aanhangers van de Nazi’s.
Das Leben der Anderen volgt het leven van een werknemer van de Stasi, de geheime staatspolitie van de DDR. Terwijl hij het leven van enkele burgers nauwlettend in de gaten houdt, groeit langzaam het besef dat hij aan de verkeerde kant staat. In de film komt Gedenkstätte Hohenschönhausen (de geheime Stasigevangenis uit tip #2), regelmatig in beeld. Een interessante aanvulling als je zelf een rondleiding door de gevangenis hebt gevolgd.
Lees ook: dagindelingen voor een stedentrip Berlijn in 5 dagen.
